روستای ابیانه در ۴۰ كیلومتری شمال غربی نطنز از استان اصفهان در دامنه كوه كركس روستایی بس كهن و دیدنی واقع است به نام ابیانه. روستای ابیانه را به اعتبار آثار و بناهای تاریخی پرتنوعش باید از زمره استثنایی ترین روستاهای ایران به شمار آورد. شكوه معماری بومی و سرشار از زیبایی روستای ابیانه، آن را در شمار نمونه های كم نظیرو از اماكن دیدنی اصفهان و از دیدنیهای ایران درآورده است. ابیانه نقطه ای خوش منظره و خوش آب و هوا و دارای موقعیت طبیعی مساعدی است. در دوره صفویه هنگامی كه شاهان صفوی برای ییلاق به نطنز میرفتند بسیاری از نزدیكان آنها و درباریان ترجیح میدادند در ابیانه اقامت كنند.شمار خانه های روستای ابیانه در سرشماری سال ۱۳۶۱ برابر با ۵۰۰ واحد برآورد شده. این خانه ها تماما بر روی دامنه ای در شمال رودخانه برزرود بنا شده است به صورتی كه پشت بام مسطح خانه های پایین دست، حیاط خانه های بالادست را به وجود آورده است و هیچ دیواری هم آنها را محصور نمیسازد. در نتیجه، روستای ابیانه در وهله اول روستایی چند طبقه به نظر میآید كه در بعضی موارد تا چهار طبقه آن را می توان مشاهده كرد. اتاقهای ابیانه به پنجره های چوبی ارسی مانند مجهزند و اغلب دارای ایوانها و طارمیهای چوبی پیش آمده مشرف بر كوچه های تنگ و تاریك اند كه خود به صورت مناظر دیدنی و جالبی درآمده اند. نمای خارجی دیوارهای خانه های ابیانه با خاك سرخی كه معدن آن در مجاورت روستاست پوشیده شده است.
از آنجا كه در دامنه های شیبدار روستای ابیانه فضای كافی برای ساختن خانه های موردنیاز وجود ندارد در این روستا چنین رسم شده است كه هر خانواده انبار غار مانندی در تپه های یك كیلومتری روستا، در كنار جاده و نرسیده به ابیانه ایجاد نماید. این غارها كه در دل تپه ها حفر شده اند و از بیرون تنها درهای كوتاه آن نمودار است برای نگهداری دامها و نیز آذوقه زمستانی و اشیای غیرضروری مورد استفاده قرار میگیرد. زندگی مردم ابیانه كشاورزی و باغداری و دامداری است كه با روشهای سنتی اداره میشود.
مردم روستای ابیانه به سبب كوهستانی بودن منطقه و دور بودن محل آن ها از مراكز پرجمعیت و راه های ارتباطی، بسیاری از آداب و رسوم قومی و سنتی و از جمله زبان و لهجه قدیم خود را حفظ كرده اند. زبان مردم ابیانه از زبان های ایرانی شمال غربی كه البته در طول زمان دچار تغییر و تحولات زیادی شده و اكنون فقط تعداد كمی از واژه های اصیل پهلوی در گویش آنان شنیده می شود.
لباس سنتی مردم ابیانه، هنوز هم میان آن ها رواج دارد و در حفظ آن تاكید و تعصب از خود نشان می دهند، در مردان شلوار گشاد و درازی از پارچه سیاه(دوید) و در زن ها پیراهن بلندی از پارچه های گلدار و رنگارنگ است. علاوه بر این، زن های ابیانه معمولا چارقدهای سفیدرنگی بر سر دارند.
آتشكده ابیانه
قدیمی ترین اثر تاریخی ابیانه آتشكده ابیانه است. آتشكده ابیانه را نمونه ای از معابد زردشتی دانسته اند كه در جوامع كوهستانی ساخته می شد.
مساجد ابیانه
روستای ابیانه دارای یازده مسجد است.
مسجد جامع روستای ابیانه مسجدی بسیار قدیمی است و قدیم ترین اثر تاریخی این مسجد، منبر چوبی منبت كاری آن است كه در سال ۴۶۶ هجری قمری ساخته شده است. مسجد قدیمی دیگر ابیانه مسجد برزله است كه دارای فضای دلبازی است و روی لنگه در شرقی آن سال ۷۰۱ هـ. ق. نوشته شده است كه مربوط به دوره ایلخانان است. مسجد تاریخی دیگر ابیانه مسجد حاجتگاه است كه كنار صخره ای در كوهستان بنا شده و بر در ورودی شبستان آن تاریخ ۹۵۲هـ. ق. مشاهده می شود.
زیارتگاه ابیانه
روستای ابیانه دارای دو زیارتگاه است: یكی مرقد شاهزاده عیسی و شاهزاده یحیی در جنوب روستا كه به گفته اهالی فرزندان امام موسی كاظم بوده اند؛ و زیارتگاه دیگر روستای ابیانه هینزا نامیده می شود.
قلعه های ابیانه
ابیانه سه قلعه دارد كه عبارتند از:
۱- پال همونه یا تخت هامان كه در جنوب غربی روستای ابیانه قرار دارد و متعلق به محله بالا و یوسمون است. این قلعه حدود ۲۰۰ سال پیش ساخته شده است. و سند ساخت آن نیز وجود دارد. در این سند سهم افراد در ساخت قلعه مشخص شده است.
۲- هرده كه در شمال شرقی روستای ابیانه قرار دارد و به محله هرده تعلق دارد.
۳- پاله كه در شمال غربی روستای ابیانه قرار دارد و به محله پل تعلق دارد. این قلعه ها مربوط به دوره های یاغیگری بوده كه مردم برای حفظ امنیت خود در مقابل یاغی های محلی ساخته اند و در آن به نوبت كشیك می داده اند.
در ایام گلابگیری كه معمولا اواخر اردیبهشت رخ می دهد؛ خیل عظیمی از مسافران و گردشگران به سمت روستای ابیانه كه از مكانهای دیدنی و جاذبه های توریستی و گردشگری استان اصفهان است روانه می شوند. ابیانه مسیری نسبتا طولانی دارد. علاوه بر این به علت قرار نداشتن بر روی هیچ كدام از راه های اصلی، ماشین خطی یا مینی بوسی در آن مسیر كار نمی كند. روستای ابیانه در جنوب كاشان و در فاصله حدود ۸۰ كیلومتری آن قرار دارد.
ابیانه روستایی كهنسال با چهره ای گلگون و سبك معماری اصیل به فرم مكعب در تركیب احجام ، كوچه های تودر توی بی انتها ، خانه های چند طبقه با مصالح سنتی ، پنجره های مشبك چوبی نفیس ، درب های منبت كاری شده و ایوان های زیبا ، مساجد ، زیارت ، آتشكده ، قلعه ها و معبد در دل كوه و مردمانی به اصالت تاریخ این سرزمین با گویش پهلوی و لباسهای محلی و ... . این ها همه بی اختیار انگشت تحیّر بر لبانت می نشاند ، تو هم با دیگران هم عقیده می شوی و ابیانه را موزه ایران باستان می نامی .
وجه تسمیه
عده ای از اهالی اظهار كردند كه ابیانه در واقع آب یانه بوده است و عده ای كه قصد داشتند در محل فعلی ابیانه مسكن گزینند، از طرف غرب آمده اند و از پشت كوه ها افرادی را به آن طرف فرستادند تا ببینند آب هست یا نه؛ به همین دلیل این منطقه را ابیانه نامیده اند.در زبان محلی به ابیانه " ویونا " می گویند. " وی " به معنای بید و " ویانه " به معنای بیدستان است ( ابیانه در گذشته بیدستان بوده است ). به اظهار برخی " ویانه " در طول زمان به "اویانه " و " ابیانه " تحریف شده است. ابیانه ای وقتی بخواهد بگوید "ابیانه ای هستم " می گوید " ویون جی ما : ما ویون جی هستیم ".
مذهب و زبان مردم ابیانه مسلمان و پیرو مذهب تشیع هستند.
قدمت این روستا و وجود برخی آداب و رسوم كهن در بین مردمان آن باعث شده كه برخی عنوان كنند اهالی این روستا هنوز به برخی آداب و رسوم و اعتقادات قبل از اسلام و دین زرتشت پای بند هستند.گویش محلی ابیانه را پهلوی اشكانی عنوان می كنند
مشخصات اقتصادیه ابیانه عمدتاٌ مبتنی بر كشاورزی، باغداری و دامداری بوده است. و در حال حاضر نیز اكثریت افراد آن در این سه بخش فعالیت دارند. كشاورزی ابیانه از نوع كشت آبی است و آب مورد نیاز از قناب و چشمه تأمین می شود.در گذشته تجارت نیز بین ابیانه ای ها رونق داشته است. اهالی عنوان می كنند كه پدر بزرگ ها و نیاكانشان حتی با شهرهایی چون دزفول، اندیمشك، شوش واراك روابط تجاری و بازرگانی داشته اند و برای معامله سیب به این شهرها برده و گندم می آوردند. در زمان سلجوقیان و صفویان ارتباط تجاری ابیانه بیشتر با اصفهان بوده است
موقعیت جغرافیایی
روستای ابیانه در دره ای معتدل و خشك در 40 كلیومتری شمال غرب نطنز، و 20 كیلومتری غرب جاده آسفالته نطنز و كاشان و 80 كیلومتری جنوب غرب كاشان قرار دارد. رودخانه برز رود از جنوب آبادی می گذرد. منطقه ای كه دره ابیانه در مركز آن قرار دارد حوضه آبریز را در بر می گیرد كه بین′27،30 درجه الی ′37، 30 درجه عرض شمالی و ′30، 51 درجه تا ′37، 51 درجه طول شرقی واقع شده است.
از نظر تقسیمات كشوری، ابیانه دهی از دهستان برز رود، بخش حومه، شهرستان نطنز، استان اصفهان است، كه در طول جغرافیایی ′36 ،33 درجه، با ارتفاع 2220 متر از سطح دریا قرار دارد. در 20 كیلومتری جاده آسفالته كاشان به نطنز، جاده ای فرعی به طرف غرب كشیده شده است، كه این جاده فرعی در مسیر دره ابیانه به طرف غرب است. در این مسیر ابتدا باید از روستاهای هنجن، یارند، كمجان، برز و طره گذشت و در انتهای دره، در بی بست به روستای ابیانه رسید.
